مبحث اول: تعریف مهاجران، تاریخچه و علل مهاجرت
 

با توجه به اینکه مهاجران[۱] موضوع اصلی حقوق بین الملل مهاجرت  می باشند، لازم است که تعاریف گوناگونی را که از مهاجر ارائه می شود، مورد توجه قرار داد. با توجه به آثار مهاجرت و یا انگیزه های گوناگون می توان از هر گروه مهاجران تعاریف متمایزی نمود، اما آنچه ملاک عمل است، تعریف مشترک و واحدی است که از تمام انواع مهاجرت و با عنوان تعریف مهاجران ارائه می گردد.

همچنین شناخت کلی از مهاجرت نیازمند ارائه تاریخچه ای در خصوص مهاجرت می باشد. از آنجایی که  مهاجرت از گذشته های دور وجود داشته است، بررسی روند مهاجرت در گذشته موجب می گردد درک عمیقتری از مهاجرت در دوران نوین به دست آید. در ضمن در گذشته و حال می تواند نقش مؤثری را در مدیریت مهاجرت و حل مشکلات آن ایفاء نماید. بر این اساس در ذیل به تشریح مسائل مزبور پرداخته می شود.

گفتار اول: تعریف مهاجران

مهاجر[۲] در لغت عبارت است از کسی که از موطن خود به جای دیگر منتقل می گردد  و یا کسی که از جایی به جای دیگر هجرت گزیده است.[۳] در معنای وسیع کلمه مهاجر عبارت است از کسی که به صورت انفرادی و یا به همراه خانواده خود از جایی به جای دیگر نقل مکان می نماید، مشروط بر اینکه فاصله دوری را طی کرده باشد.[۴] بعد از شکل گیری مرزهای بین المللی مهاجر معنای خاص تر و محدودتری پیدا نموده است.  مهاجر به افراد تبعه یک کشور اطلاق می شود که به دلائل گوناگون به کشور دوم کوچ می کنند، چه قانونی و یا غیر قانونی.[۵]

مهاجران گروهی آسیب پذیرند که شهروند کشوری که در آن زندگی می کنند نمی باشند. این آسیب پذیر بودن ناشی از وضعیت بیگانه بودن آنها در کشور مزبور می باشد، بویژه از این جهت که ممکن است با زبان، قوانین، عرف و رویه ملی آن کشور ناآشنا باشند و کمتر از سایر شهروندان بتوانند از حقوق خود دفاع کنند. از یک دیدگاه مهاجر[۶] کسی است که به کشور پذیرنده می آید تا برای مدت طولانی مستقر شود و در طول زمان شهروندی را کسب نماید. مانند مهاجرانی که از اروپا به آمریکای شمالی مهاجرت نموده و در جریان قرن نوزدهم جمعیت آمریکای شمالی را تشکیل دادند. از دیدگاهی دیگر مهاجر کسی است که حتی با قصد اقامت یک روزه به محلی جدید مهاجرت می نماید، به شرطی که هدف وی استقرار در محل جدید به قصد مهاجرت باشد.[۷] در این میان تعریفی که سازمان ملل متحد ارائه کرده است مورد توجه می باشد، بر این اساس که نظر اول را تأیید نموده است:

” کسانی که قصد اقامت در محل جدید برای بیش از ۱۲ ماه را دارند مهاجر تلقی می شوند.”[۸]

اغلب کشورها تعریف سازمان ملل متحد از مهاجر را پذیرفته اند، اما تعریف مهاجر در چارچوب های حقوقی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. در حقیقت تعریف مهاجر به دو عامل وابسته است. یک عامل، گذر از مرزهای سیاسی  ملی و استقرار در سیستم سیاسی متفاوت است، این عامل جغرافیایی نامیده می شود و اما عامل دوم که از بعد انسانی مطرح می شود، به معنای داوطلبانه بودن[۹] و شخصی بودن تصمیم در نقل مکان می باشد.[۱۰] اما در حقیقت تعریف مهاجر و اینکه مهاجر کیست دشوار و پیچیده است. این واژه گروه عظیمی از انسان ها را با تنوعی از موقعیت ها و شرائط در بر دارد. در حال حاضر در نتیجه جهانی شدن انواع جدیدی از مهاجران با ویژگی های جدید وجود داشته و مورد توجه می باشند. بدین ترتیب تنوع اقسام مهاجرت تعاریف متفاوتی از آن را به همراه داشته است.

در تقسیم بندی مهاجران سه شیوه کلی وجود دارد.[۱۱] براساس شیوه اول که متداول و معمول است، طبقه بندی مهاجران به مهاجران اختیاری و اجباری است. مهاجران اجباری مردمانی اند که به جهت درگیری، تعقیب و دلائل محیطی از جمله خشکسالی و قحطی مجبور به مهاجرت می شوند.( لازم به ذکر است که تحقق عنوان پناهنده مستلزم شرائطی است[۱۲] و در نتیجه معنای خاصی داشته و شامل تمام مهاجران اجباری نمی شود.) مهاجران اختیاری نیز دسته ای از مهاجران اند که با اراده آزاد خود تصمیم به مهاجرت می گیرند و دلیل اجبار کننده ای برای آنان وجود ندارد. در تقسیم بندی دوم مهاجران یا کسانی اند که به دلائل سیاسی مهاجرت می کنند و یا کسانی که به دلائل اقتصادی نقل مکان می نمایند. گروه اول به طور معمول پناهندگان اند، مردمی که به جهت تعقیب سیاسی و یا جنگ مجبور به ترک کشور گردیده اند.[۱۳] مورد دوم معمولاً به عنوان مهاجران کار شناخته می شوند که در جستجوی کار و یا شرائط و فرصت های بهتر کاری اند.

در تقسیم بندی آخر مهاجران قانونی و غیر قانونی می باشند. مهاجران غیر قانونی کسانی اند که بدون سند و یا با اسناد تقلبی وارد کشوری می شوند و یا کسانی که قانونی وارد شده، اما بعد از انقضای ویزا و یا کار خود در آن کشور می مانند. این تقسیم بندی ها بنحوی به یکدیگر مرتبط اند. از جمله اینکه مهاجران اختیاری که می توانند مهاجران کار باشند و به جهت و با انگیزه اقتصادی مهاجرت کنند و یا مهاجران اجباری که مهاجران سیاسی و پناهندگان را شامل گردند.[۱۴]

گفتار دوم: تاریخچه مهاجرت

مهاجرت بشر برای مدت صدها هزار سال وجود داشته و دارد.  تاریخ مهاجرت را می توان  به دو مرحله مهاجرت های  پیش مدرنیسم و مهاجرت های عصر مدرن تقسیم نمود. دوره پیش مدرنیسم دوره قبل از میلاد تا قرن هفدهم است و دوره مهاجرت های مدرن از قرن هجدهم آغاز می شود. اولین مهاجرت تاریخی حدود هفتصد هزار سال قبل از میلاد مسیح با حرکت قبائل  homo erectus از آفریقا به سمت آسیا و اروپا آغاز شد.[۱۵] ۱۵۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش مهاجرت به آمریکا روی داد. حرکت جمعیتی بعدی بویژه شامل انقلاب نئولیتیک بود. توسعه هند و اروپایی و مهاجرت های قرون وسطایی در این برهه رخ داد. بیشتر جابجایی های جمعیتی شامل دوران نوسنگی، دوران آریایی ها و مهاجرت های بزرگ دوره قرون وسطایی بود. در برخی کشورها به دنبال مهاجرت جمعیت کوچکی از نخبگان تغییرات فرهنگی اساسی روی داد که از جمله می توان به ترکیه و آذربایجان اشاره کرد.

شواهد نشان می دهد که  مردمان باستان  از چین جنوبی به سمت تایوان پراکنده شدند و از همین جزیره بود که انسان ها بنحو دریابرد[۱۶] مهاجرت نمودند. در میانه عهد برنز مهاجرت هند و آریایی از دره رود سند به سمت دشت رودخانه گنگ روی داد. بعد از آن یونانی ها شروع به توسعه و پیشروی نمودند و در بسیاری از مناطق از جمله سیسیل و مارسیل مستعمره ایجاد کردند. نیروهای استعمار خود سبب بومی گزینی اجباری می شدند و استخدام و انتقال مردم بنحوی اجباری صورت می گرفت. در اروپا دو جریان عظیم مهاجرتی روی داد که شامل مردم سلتی و دیگری مهاجرت از شمال به شرق اروپا بود.  بین قرون ۶ و ۱۱ مردم ترکی از سرزمین اصلی خود در ترکستان به سمت اروپا و خاورمیانه نقل مکان نمودند. حدود۱۰۰۰ سال بعد از میلاد مهاجرت  Bantu ها آغاز شد. اینها مجموعه ای از قبائل عرب بودند که بین قرون ۱۱ و ۱۳ به سمت مصر مهاجرت کردند. مهاجرت آنها در عربی و اسلامی کردن کشور مغرب تأثیر به سزایی داشت.[۱۷]

عصر اکتشاف و استعمارگری اروپا منجر به مرحله جدیدی از مهاجرت ها گردید. با صنعتی شدن، مهاجرت به آمریکا تشویق شد و بعد از ۱۸۲۰ میلادی تجارت برده به شدت کاهش یافت و به مهاجرت کار قراردادی از اروپا و آسیا به سمت مزارع منجر گردید. همچنین توسعه تکنیک های حمل و نقل سبب بهبود و توسعه مهاجرت ها شد.

در قرن ۱۹ میلادی سه نوع مهاجرت اصلی مطرح بود: مهاجرت کار، مهاجرت پناهندگان و مهاجرت روستاییان به شهرها.[۱۸] از اوائل قرن ۲۰ میلادی مهاجرت نیروی کار افزایش یافت. این جریانات عظیم مهاجرتی دولتهای ملی را تحت تأثیر قرار داد و به همین جهت محدودیت هایی بر مهاجرت وارد نمودند. در قرن ۲۰  میلادی جهان شاهد جریان فزاینده مهاجرتی بواسطه جنگ و سیاست بود. در جنگ جهانی اول مسلمانان از بالکان به ترکیه مهاجرت کردند. همچنین جنگ جهانی دوم سبب دیگری برای مهاجرت بود. جوامع یهودی از اروپا و خاورمیانه مهاجران این دوره را تشکیل می دادند. توافقنامه پوتسدام[۱۹] که از ۱۹۴۵ میلادی توسط نیروهای غربی و شوروی تنظیم و امضاء گردید، منجر به یکی از مهاجرت های بزرگ اروپا شد و ۵/۱۶ میلیون نفر آلمانی از اروپای شرقی به اروپای غربی مهاجرت کردند. سرانجام اینکه صدهاهزار یهودی در اروپای شرقی باقی مانده که بعدها به خارج از اروپا و به اسرائیل و آمریکا مهاجرت نمودند.[۲۰]

گفتار سوم: علل مهاجرت

در آغاز انسان برای تأمین معیشت خود و جهت ایمن ماندن از حوادث طبیعی ناگزیر از حرکت از مکانی به مکان دیگر بود. بعد از آن عده ای به دلیل زندگی شبانی کوچروی را ادامه دادند. امروزه در علل مهاجرت تردید است. علت ها متفاوت بوده و هر یک می تواند مکمل دیگری باشد. به طور کلی می توان عوامل جاذبه و دافعه در مبدأ و مقصد را علل اصلی مهاجرت محسوب نمود.

تئوری های سنتی مهاجرت بین “عوامل رانده شدن[۲۱]” و “عوامل جذب و کشش[۲۲]” تمایز قائل می شوند. عوامل رانده شدن در وهله اول باعث تحریک و انگیزش افراد برای مهاجرت از کشور مبدأ است. این موارد از جمله تفاوت های میزان و سطح دستمزد از عوامل مهم و تعیین کننده است. افراد فقیر از کشورهای کمتر توسعه یافته و یا در حال رشد می توانند از استانداردهای بالای زندگی در کشورهای توسعه یافته بیش از کشور خود بهره مند شوند. فرار از فقر و نداری از عوامل سنتی رانده شدن است. بلایای طبیعی نیز می تواند جریان مهاجرت را افزایش دهد. مهاجرت به جهت دور شدن از هر گونه شرائط و عوامل نامساعد از علل و عوامل دافعه است. گاه قوانین بد و ظالمانه، مالیات سنگین، عدم جاذبه های اقلیمی، شرائط اجتماعی نامساعد همگی می توانند از علل مهاجرت باشند. عوامل رانده شدن می تواند غیر اقتصادی نیز باشد. از جمله این عوامل عبارتند از: تعقیب (مسائل مذهبی یا موارد دیگر)، سوء استفاده، زورگویی وارعاب، تصفیه نژادی و حتی قتل عام، در خطر بودن غیر نظامیان در حین جنگ و یا حرکت های سیاسی پناهندگان برای فرار از دیکتاتوریسم.

در کنار عوامل دافعه عواملی نیز می تواند سبب جذب مهاجران شود. این علل از جاذبه های کشور مهاجرپذیر ناشی می شود. از جمله مهاجرت به سایر کشورها برای عده ای به شکل قرارداد استخدام است.[۲۳] گاه نیز آموزش یک عامل جذب و کشش است. نوع جدیدی از مهاجرت های بین المللی مهاجرت بازنشستگان از کشورهای ثروتمند به کشورهای با هزینه کمتر اما آب و هوای بهتر است. از جمله می توان به شهروندان بازنشسته بریتانیایی انگلیسی اشاره نمود که به اسپانیا مهاجرت می نمایند. در حقیقت علل جاذبه در کشور پذیرنده به دنبال فراهم نمودن علایق و خواسته های مهاجران است. از این جهت برخی دیگر از مهاجران علائق خود را مربوط به فرهنگ یا بهداشت معرفی می نمایند. از جمله افراد جوان که برای ابراز علایق و عقاید خود و بیان آنها در مقابل مؤسسات یا به خاطر احتیاجات و نیازهای خود مستقیماً به محیط های فرهنگی دیگر مهاجرت می کنند.